موقعیت جغرافیایی و زیست محیطی شهرستان مهرستان

موقعیت جغرافیایی شهرستان مهرستان در نقشه 42. 61 طول جغرافیایی و 27.18 عرض جغرافیایی است.  مساحت شهرستان مهرستان 6101 کیلومتر مربع  و دارای 4 دهستان است. مسافت تا تهران  1950 کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا  1264 متر است. آب و هوای این شهرستان  نیمه خشک و معتدل گرم است . بلند ترین نقطه این شهرستان ، رشته کوه "بیرک" (Beark ) است که از مرکز زابلی شروع و پس از گذشتن از شهرستان خاش و اتصال به کوههای تفتان ، زاهدان و بیرجند به کوههای بینالود در استان خراسان متصل میشود و از مناطق چهار گانه تحت حفاظت محیط زیست است که بیش از هفتاد و سه هزار هکتار وسعت دارد و از سال 1378 تحت حفاظت قرار گرفت و قله این کوه با 2750 متر ارتفاع دومین قله بلند استان پس از تفتان در استان می باشد. کوه بیرک دارای آب و هوای مطبوع و معتدلی می باشد و شامل یک رشته کوه باریک با دشتهایی در حاشیه بوده که از کوهها و تپه ماهورهای اطراف کاملاً متمایز شده است. کوه بیرک دارای جاذبه های گردشگری و کوهنوردی فراوانی همچون آبشارهای حشانی، تاجانی، گیشتوک و دره های پر جاذبه  ماهانی، رضی و گتی می باشد. وجود غارهای طبیعی با طول بیش از  100متر و  انواع معادن از قبیل آهن ، منیزیم ، پنبه نسوز ،تالک و ...  نیز از دیگر مزایای این کوه عظیم  و شهرستان میباشد. کوه بیرک علاوه بر کاربردهای مهم و استراتژیک دارای طبیعتی بسیار زیبا با گونه های فراوان و پوششی غنی از درختان بنه، بادام کوهی ، زیتون وحشی ، انجیر ، ارزن و ... می باشد و تاکنون بیش از هفتادو پنج نوع ازگیاهان داروئی از قبیل ازگند، کلپوره ، گواتک ، مور ، طوتری ، آویشن و ... شناسایی شده است و در سال های پر آب بسیاری از مردم و اهالی منطقه جهت جمع آوری این گیاهان و سایر صمغ ها ی داروئی و همچنین قارچ های محلی به این منطقه می آیند همچنین از کوه بیرک به لحاظ وجود گونه های جانوری از جمله یوز پلنگ ، قوچ ، بز کوهی ، گرگ ، کفتار، شیر ، خرس ، سمور سنگی و پرندگان نادر مانند کبک ، تیهو بلبل کوهی ، انواع عقابها و ... یاد می شود. منطقه حفاظت شده "کوه بیرک مهرستان" مهمترین زیستگاه پلنگ در بلوچستان ایران است که این گونه یکی از بزرگترین نژادهای پلنگ در دنیا را نیز تشکیل می دهد. وزن یک پلنگ از این گونه بالغ به 90 کیلوگرم و طول بدنش به 180 سانتی متر می رسد و رنگ های سفید، زرد، زرد قرمز یا زرد خاکستری در خالهای این حیوان وجود دارد. این نوع پلنگ ایرانی زندگی در نقاط جنگلی و کوهستانی، ارتفاعات بالای سه هزار و 500 متر، نواحی پردرخت و صخره ای و نزدیک رودخانه را ترجیح می دهد.

از رودخانه ها جاری در این شهرستان می توان به ماشکید ، هنزامان ( Hanzaman ) ، روتک ، بگین ،شهری کور ، آشاری کوری اشاره نمود.

عمده ترین محصولات کشاورزی شهرستان مهرستان شامل محصولات باغی نظیر خرما ، انار ، انگور و  محصولات زراعی نظیر  گندم ، جو ، ذرت ، ذرت دانه ای و یونجه می باشد.

پیشینه تاریخی شهرستان مهرستان

شهرستان مهرستان ، تا قبل از سلسله پهلوی و ابتدای آن به "مه گاس" معروف بوده است و در حرکتی که به منظور ایرانی کردن اسامی انجام گرفت واژه "مه گاس" به "زابلی" تغییر نام یافت زیرا در دوره حکومت پهلوی استوار دومی بنام "زابلی زاده" در این منطقه کشته می شود . واژه مه گاس یک واژه پهلوی می باشد که از دو جزء " مه" به معنای بزرگ و "گاس"به معنای مکان و جا تشکیل شده است و این نامگذاری حکایت از آن دارد که روزگاری این منطقه شهر بزرگ و با اهمیتی بوده است که نسبت به آبادیهای اطراف بزرگتر و با اهمیت تر بوده است. وجود تپه های باستانی در یک منطقه که متأسفانه هنوز به ثبت نرسیده حکایت از پیشینه کهن آن منطقه دارد. از این نظر زابلی جایگاه ممتازی در شهرهای بلوچستان دارد. از وقایع مهم دوران اسلامی در این منطقه مهاجرت ساکنان به ایالات بلوچستان و سند پاکستان و این مهاجران از ایلهای مهم کشور پاکستان به شمار می روند که خود به نوزده طائفه تقسیم می شوند وشماری از بزرگان و نام آوران بلوچستان پاکستان از این طوایف برخاسته اند .اما دلایل این مهاجرت را باید یکی در حمله مغولها به ایران و بالتبع بلوچستان دانست زیرا با حمله این قوم وحشی و چپاول و غارت کشور ایران ساکنان نواحی بلوچستان به پاکستان مهاجرت نمودند. در دوره قاجار که دوره جدیدی از گسترش قدرت مرکزی در بلوچستان بود  این منطقه بر سر راه بازرگانی بمپور به خاران قرار داشته است و بازرگانانی که می خواستند از کرمان به خاران بودند از این منطقه عبور می کردند. در رساله جغرافیا و تاریخ بلوچستان که در سال 1289ق/1872م تألیف گردیده از این منطقه بعنوان یکی از بخشهای مهم بلوچستان یاد شده است. در این رساله از تولید محصولات کشاورزی نظیر پنبه گندم، ذرت، باقلا، ماش، کنجد و ... ذکر شده است و همچنین از وجود باغات انار و سیب و درختانی مانند سرو کاج و همچنین وجود نخیلات زیاد یاد شده است و نیز نویسنده از وجود قلعه ای با برج و باروی بلند و بسیار محکم خبر داده است. در این دوره همچنین صنعت بافندگی رشد داشته به طوریکه بعد از کشاورزی مهمترین شغل در این منطقه بوده است؛ قرار گرفتن کوه بیرک در شمال زابلی که در آن معادن مس و سرب وجود دارد موجب شده است که این ناحیه از قدیم یکی از مهمترین مراکز استخراج و ذوب فلزات در منطقه باشد. در دوره قاجار جمعیت این منطقه چهار هزار نفر اعلام شده است که این آمار نشان بر جمعیت نسبتاَ زیاد این منطقه دارد و در مرآت البلدان ناصری نیز ضمن اشاره به محصولات و جمعیت این منطقه از دورشته قنات آباد و چند قنات مخروبه و مزرعه های (کوران،شاروک،کهن مگار و چدوک)نیز یاد شده است. در سال 1319ق/1902م به دنبال کاهش قدرت قاجارها در بلوچستان ، انگلیسها تصمیم گرفتند نظارت بر اوضاع بلوچستان را شدت بخشند. بنابراین به بهانه ی حمله سرداران بلوچ به بلوچستان تحت الحمایه انگلیسیها عملیاتی در بلوچستان انجام دادند و اردوگاه هایی در برخی از مناطق بلوچستان که دارای اهمیت نظامی بیشتری بود ،ایجاد کردند. زابلی یکی از این مناطق بود. البته بعدها با حضور علاءالملک حاکم کرمان و بلوچستان و مذاکراتی که با انگلیسیها انجام گرفت توافق شد تا قلعه زابلی تخریب شود و شاه جهان حاکم این ناحیه تعهد نمود که دگر این قلعه را بازسازی نکند و به خاک فخیمه انگلیس (بلوچستان تحت حمایتش) تخطی و تعدی نکند. قسمت اصلی بنا در دو طبقه و در برخی از قست‌ها از سه طبقه تشکیل یافته است و دارای حیاط مرکزی بوده است.  بر روی تپه‌ای دست ساز همانند قلعه سب بنا شده است. چاه آب نیز با هدف تامین آب ساکنان قلعه در وسط قلعه حفر شده است. مساحت قلعه در حدود 1000 متر است. پوشش سقفی آن تنه درخت خرما و کرز بوده است . قلعه زابلی که قدمت آن حدود 400 سال است و توسط  میر بکر (bakker) ساخته شده است ،   که در حاشیه جنوبی شهر مهرستان قرار دارد.. از مهمترین آثار تاریخی مهرستان میتوان به قلعه هرگوشان آشار ، تپه تاریخی تولوک (tollok)  قادر آباد ، مدرسه شیخ فضل الله نوری ، قلعه افشان نام برد.

اقوام و آداب و رسوم شهرستان مهرستان

مردم شهرستان مهرستان به زبان بلوچی سخن می گویند و مردمانی مهمان نواز ،با فرهنگ هستند. دین و مذهب مردم اسلام و  سنی حنفی می باشد ، چند ویژگی شاخص که قوم بلوچ را متمایز می‌سازند عبارتند از:

۱ـ میارجلی (پناهنده پذیری)۲ـ قول و قرار ۳ـ مهمان نوازی ۴ـ حشر و مدد ۵ـ بجار ۶ـ چَنَدء ۷ـ بیر یا انتقام ۸ـ جن طلاق (زن طلاق) ۹ـ دیوّان ۱۰ ـ پتّر ۱۱ـ پوشاک

مردان و زنان بلوچ بسیار ساده و در عین حال زیبا و مناسب برای اقلیم بلوچستان می‌باشد. عموماً پوشاک مردان بلوچ شامل یک پیراهن بلندو شلوار گشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می‌باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریباً مشابه پوشاک مردان است با این تفاوت که بخشهایی از سر آستین، سر پارچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن را با قطعات پارچه با زیبا ترین نقش‌های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده و تزئین نموده‌اند، رنگ و نقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می‌باشد. اما امروزه جوانان پیراهن را کوتاه تر و شلوار را تنگ تر می پوشند و برای دوخت آن انواع مد دارند به جرأت میتوان گفت مردم مهرستان و سایر بلوچها تنها قومی هستند که با توجه عصر جدید فرهنگ گذشته خود را حفظ کرده اند ، تنوع و تعدد بازی‌های سنتی در مهرستان گسترده ‌است برخی از این بازیها عبارتند از نه دارو ،سه دارو ، تلکی، هپت سنگ، مجول،چوک، تالی ،کپک ،چم چراگی ،دبل ، مکل (makal) ، انجلاسکی و ... نام برد ، آداب و سوم عروسی مهرستان بدین صورت بوده که در گذشته به مدت یک هفته عروسی میگرفتند ولی به مرور زمان به 2 روز کاهش یافته است. در اعیاد مردم به دیدن اقوام و نزیکان خود میروند به گندوک (gendok) معروف است.